AVAMİL

بسم الله الرحمن الرحيم   

  الحمد لله رب العالمين 

والصلوة والسلام على رسولنا محمد وعلى اله و اصحابه واهل بيته اجمعين

  

(adede halkih ve rıza nefsih ve zinete arşih ve midade kelimatih )

İrabı anlamak isteyen herkesin  100  şeyi bilmesi lazımdır. Bu  100 şeyden 60 tanesine AMİL , 30 tanesine MAMUL , 10 tanesine de İRAB denir.

AMİLLER :

Cümle içinde kelimenin son harekesini belirleyen kelimelere AMİL denir. İki kısımdır. A ) lafzi amiller  B ) manevi  amiller.

Lafzi amiller de 2 kısımdır.  1) semai amiller  2) kıyasi amiller .

SEMAİ LAFZİ AMİLLER :  adet olarak 49 tanedirler ve 5 bölüme ayrılırlar.

Semai : bir kaidesi olmayan , araplardan duyulan demektir. Kıyasi : kaidesi olan.

Lafzi : dille söylenen demektir.

A – ( semai lafzi amillerden birincisi ) : bir ismin sonunu cerr ( esre ) eden harflerdir ki bu harflere  “ harfi cerr” ve “harfi izafet” denilir. Bunlar 20 tanedirler.

1-    (ﺐ ) “ BA” harfidir .  örnek : ﻪﻟﻟﺎﺑ ﺖﻧﻣﺁ (amentu billahi) (ALLAH a inandım)  gibi.

2-    ( ﻥﻣ )  “ min” harfidir . örnek : ﺏﻧﺬ ﻝﻛ ﻥﻣ ﺖﺑﺗ  ( tubtu min kulli zenbin )  ( bütün günahlardan tövbe ettim) gibi.

3-    ( ﻰﻟ ﺇ )  “ ila”  harfidir. Örnek : ﻲﻟﺎﻌﺗ ﻪﻟﻟﺍﻰﻟﺇ ﺖﺑﺗ ( tubtu ilallahi teala ) ( ALLAH TEALA ya tövbe ettim ) gibi.

4-    ( ﻥﻋ ) “an” harfidir. Örnek : ﻢﺍﺭﺣﻟﺍﻥﻋ ﺖﻓﻓﻛ  ( kufiftu anilharami ) ( haramdan men edildim) gibi.

5-    ( ﻰﻟﻋ ) “a’la” harfidir. Örnek : ﺐﻧﺫﻣ ﻞﻛ ﻰﻟﻋ ﺔﺒﻮﺗﻠﺍ ﺏﺠﺗ ( tecibu ttevbetu ala kulli muznibin ) ( her günahkar üzerine tövbe etmek vaciptir ) gibi.

6-    ( ﻞ ) “lam” harfidir. Örnek : ﻲﻟﺎﻌﺗ ﻪﻟﻟ ﺪﻳﺒﻋ ﺎﻧﺃ ( ene ubeydun lillahi teala ) ( ben ALLAH TEALA  nın – için – kulcağızıyım) gibi.

7-    ( ﻰﻔ ) “fi” harfidir. Örnek : ﺔﻧﺟﻠﺍﻰﻔ ﻊﻳﻂﻣﻠﺍ ( el muti u fi l cennet i ) ( itaat eden cennettedir) gibi.

8-    ( ﻚ ) “kaf” harfidir. Örnek : ﺊﺷ ﻪﻟﺛﻣﻛ ﺲﻳﻟ  ( leyse ke mislihi şeyun ) ( O nun benzeri gibi hiçbir şey yoktur ) gibi.

9-    ( ﻰﺗﺤ ) “ hatta “ harfidir. Örnek : ﺖﻭﻤﻟﺍ ﻰﺗﺤ ﻲﻟﺎﻌﺗ ﻪﻟﻟﺍ ﺩﺑﻋﺃ ( a’budu llahe teala hatta l mevti )  (ölüme kadar ALLAH TEALA ya ibadet ederim) gibi.

10-( ﺏﺭ ) “rubbe” harfidir. Örnek : ﻥﺁﺮﻗﻟﺍ ﻪﻧﻌﻟﻳ ﻞﺎﺘ ﺏﺭ  ( rubbe talin yel’anuhu l kuran u) ( nice okuyucular vardır ki kuran onlara lanet eder) gibi.

11-(  ﻡﺳﻗﻟﺍ ﻭﺍﻭ ) “ vav” ul gasemi – yemin “vav” ı  dır.

Örnek : ﺭﺋﺎﻜﻠﺍ ﻥﻠﻌﻓﺍ ﻻ ﻪﻟﻟﺍﻭ ( vallahi la ef’alenne l kebaire ) ( ALLAH a yemin ederim ki asla büyük günahları yapmayacağım) gibi.

    12-( ﻡﺳﻗﻟﺍ ﺀﺎﺘ ) “ ta” ul gasemi – yemin “ta” sı  dır.

Örnek :  ﺽﺋﺍﺭﻔﻠﺍ ﻥﻠﻌﻓﻷ ﻪﻟﻟﺎﺗ ( tallahi le ef’alenne l feraida) ( ALLAH a yemin ederim ki elbette  farzları yapacağım) gibi.

    13-( ﺎﺸﺎﺣ ) “haşa” harfidir. Örnek : ﻢﻠﺎﻌﻠﺍ ﺎﺸﺎﺣ ﺲﺎﻧﻠﺍ ﻚﻠﻫ ( heleke n nasu haşa l alimi ) ( alimler hariç , insanlar helak oldu ) gibi.

    14-( ﻼﺧ ) “ hala” harfidir. Örnek :  ﻪﻣﻠﻌﺒ ﻞﻣﺎﻌﻠﺍ ﻼﺧ ﻥﻭﻣﻠﺎﻌﻠﺍ ﻚﻠﻫ ( heleke l alimune hala l amili bi ilmihi ) ( ilmiyle amel edenler hariç , alimler helak oldu) gibi.

    15-( ﺍﺩﻋ ) “ada” harfidir. Örnek : ﺺﻠﺧﻣﻠﺍ ﺍﺩﻋ ﻥﻭﻟﻣﺎﻌﻠﺍ ﻚﻠﻫ ( heleke l amilune ada l muhlısi ) ( ihlaslılar hariç , amel edenler helak oldu) gibi.

    16-( ﺫﻣ ) “muz” harfidir. Örnek :  ﻍﻭﻟﺒﻠﺍ ﻢﻭﻴ ﺫﻣ ﻪﺗﻟﻌﻓ ﺏﻧﺬ ﻝﻛ ﻥﻣ ﺖﺑﺗ  ( tubtu min kulli zenbin fealtuhu muz yevmi l buluği ) ( buluğa erdiğim günden beri yapmış olduğum bütün günahlardan tövbe ettim ) gibi.

   17-( ﺫﻧﻣ ) “munzu” harfidir. Örnek : ﻍﻭﻟﺒﻠﺍ ﻢﻭﻴ ﺫﻧﻣ ﺓﻭﻠﺼﻠﺍ ﺏﺠﺗ ( tecibu s salatu munzu yevmi l buluği ) ( buluğa erilen günden itibaren namaz farz olur) gibi.

   18-( ﻻﻭﻟ ) “levla” harfidir. Kendisine bir zamir bitiştiği zaman harfi cerr olur. Örnek : ﺲﺎﻧﻠﺍ ﻚﻠﻬﻠ ﻪﻟﻟﺍ ﺔﻣﺤﺭﺎﻳ ﻙﻻﻭﻟ ( levlake ya rahmetallahi leheleke n nasu ) ( ey ALLAH ın rahmeti , sen olmasaydın elbette insanlar helak olurdu ) gibi.

   19-( ﻪﻣﻳﻜ )  “keyme” harfidir. “key” , niçin manasındadır. İstifham “ma” sına dahil olduğunda harfi cerr olur. Örnek : ﺖﻳﺻﻋ ﻪﻣﻳﻜ ( keyme asayte ) ( niçin – neden asi oldun ) gibi.

   20-( ﻞﻌﻠ ) “lealle” harfidir. Ukeyl kabilesinin lugatında harfi cerr olarak geçer.  Örnek : ﻰﺑﻭﻧﺫ ﺭﻓﻐﻴ ﻪﻟﻟﺍ ﻞﻌﻠ ( leallallahi yağfiru zunubi ) ( umulur ki ALLAH günahlarımı bağışlar ) gibi.

B – ( semai lafzi amillerden ikincisi ) : İsmini nasb (fetha- üstün) , haberini ref’a ( zamme- ötre) yapan harflerdir. Bunlar 8 tanedir.

  

1-    ( ﻥﺇ ) “ inne “ harfidir. Örnek : ﺊﺷ ﻞﻛ ﻡﻟﺎﻋ ﻰﻟﺎﻌﺗ ﻪﻟﻟﺍ ﻥﺇ ( inne llahe teala alimu kulli şeyin ) ( şüphesiz ALLAH TEALA her şeyi bilendir) gibi.

2-    ( ﻥﺃ ) “enne” harfidir. Örnek : ﺊﺷ ﻞﻛ ﻰﻟﻋ ﺭﺩﺎﻗ ﻰﻟﺎﻌﺗ ﻪﻟﻟﺍ ﻥﺃ ﺪﻗﺗﻋﺍ ( a’tegidu enne llahe teala gadirun ala kulli şeyin ) ( muhakkak ALLAH TEALA nın her şeye kadir olduğuna inanıyorum) gibi.

3-    ( ﻥﺄﻜ ) “keenne” harfidir. Örnek : ﺭﺎﻧ ﻢﺍﺭﺣﻠﺍ ﻥﺄﻜ ( keenne lharame narun ) ( sanki haram ateştir) gibi.

4-    ( ﻥﻜﻠ ) “lakinne” harfidir. Örnek : ﺯﺋﺎﻓ ﻡﻠﺎﻌﻠﺍ ﻥﻜﻠ ﻞﻫﺎﺟﻠﺍ ﺯﺎﻓ ﺎﻣ ( ma fazel cahilu lakinne l alime faizun) ( cahil kurtulamadı lakin alim kurtulur) gibi.

5-    ( ﺖﻴﻟ ) “leyte” dir. Örnek : ﺪﺣﺍ ﻞﻛﻟ ﻖﻭﺯﺭﻣ ﻡﻠﻌﻠﺍ ﺖﻴﻟ  ( leyte l ilme merzugun li kulli ehadin ) ( keşke , herkes ilimle rızıklanmış olsaydı) gibi.

6-    (ﻞﻌﻠ ) “ lealle “ dir. Örnek : ﻰﺑﻧﺫ ﺭﻓﺎﻏ ﻪﻟﻟﺍ ﻞﻌﻠ ( lealle llahe ğafiru zenbi) ( umulur ki ALLAH günahımı  bağışlar) gibi.

Bu 6 tanesine , “ fiile benzeyen harfler”  denilir.

7-    ( ﻻﺇ ) “ illa “ dır. İstisna-i munkatı’ için olan ﻻﺇ dır .Örnek :

ﺎﻬﻧﻤ ﺔﺑﺭﻗﻣ ﺔﻋﺎﻁﻠﺍ ﻻﺇ ﺔﻧﺠﻠﺍﻥﻋ ﺓﺩﻌﺑﻣ ﺔﻳﺻﻌﻣﻠﺍ ( el ma’sıyyetu muba’idetun an il cenneti illa ttaate mugarribetun minha )

( günah cennetten uzaklaştırıcıdır, ancak itaat ona- cennete  yaklaştırıcıdır) gibi.

(Müstesna i munkatı : الا ve kardeşleriyle topluluktan çıkartılmadığı halde bunlardan sonra gelendir.ما جائني القوم الا حمارا  . müstesna i munkatı da  لكن  manası vardır.o zaman örnek  ما جائني القوم لكن حماراجاء   olur. Muğni....)

  8 -  ( ﻻ )  “ la “ dır. Nefyul cins içindir ; cinsindenden olan bütün fertlerden hükmü kaldıran “la” dır. Örnek : ﺯﺋﺎﻓ ﺭﺷ ﻞﻋﺎﻓ ﻻ    ( la faaile şerrin faizun ) (hiçbir  şerr işleyen kurtulamaz. )

C – ( semai lafzi amillerden üçüncüsü ) : ismini ref’a ,haberini nasb eden harflerdir. Bunlar 2 tanedir   ve bunlara ﺲﻳﻟ  (leyse) ye benzeyen denir. Çünkü ﺲﻳﻟ  (leyse) manasındadırlar.

1-      ( ﺎﻣ )  “ ma”  .

 

örnek : ﻥﺎﻜﻣﺑ ﺎﻧﻜﻣﺘﻣ ﻪﻠﻠﺍﺎﻣ  ( ma llahu mütemekkinen bi mekanin ) ( ALLAH (c.c.) , her hangi bir mekanda yerleşik değildir - olmadı)

2-      ( ﻻ ) “ la “ .

örnek : ﻪﻠﻠ ﺎﻬﺑﺎﺷﻣ ﺊﺷ ﻻ  ( la şey un müşabihen lillahi teala ) (  Allah Teala ya benzeyen bir şey olmadı )

NOT :  ﻻ  harfi için verilen örnek uygun değildir. Kitabın aslına bağlı kalmak için örnekleri değiştirmiyoruz. Çünkü burada leyse ye  benzeyen “la” değil , cinsinden hükmü nefyeden “la” kullanılmalıdır . ikisinin arasında bariz farklar vardır. Yani leyse ye benzeyen “la” ile cinsten hükmü nefyeden “la” arasında.

 ( MA leyse ye daha kuvvetli benzediği için( 1- hem olumsuzluk için hemde şimdiki halin olumsuzluğu için kullanılır. 2- haberine “ba” bitişir.

(   ما زيد بمنطلق   )  leyse gibi hem marifede hem de nekirede amel eder.

 ما زيد منطلق   -   لارجل خيرأ منك

LA daha az benzediği için , ( 1- sadece olumsuzluk içindir.şimdiki halin olumsuzluğu için kullanılmaz.2- haberine “ba” bitişmez.) sadece nekirede amel eder. لارجل أفضل منك

Leyse ye benzeyen LA ile cinsi nefyeden LA arasındaki fark açıktır.

  a) lafzen amelleri zıttır.

b) manen ise , cinsini nefyeden LA da recul cinsinden hiç kimse senden daha faziletli değildir, leyse ye benzeyen LA da ise başka biri senden faziletli olabilir manası vardır…  muğni kitabı...)

D – ( semai lafzi amillerden dördüncüsü ) : Fiili muzariyi nasb eden harflerdir ki   4  tanedirler.

1-    ( ﻥﺃ )  “ en”  harfidir. Cümleyi mastara çevirir. Örnek : ﻰﻟﺎﻌﺗ ﻪﻟﻟﺍ ﻊﻳﻁﺍ ﻥﺃ ﺏﺣﺍ ( uhibbu en utiia llahe teala) ( Allah Teala ya itaat etmemi severim) .

2-    ( ﻥﻠ ) “ len “ harfidir. Tekidi nefyi istikbal ,yani gelecek zamanın kuvvetli olumsuzluğu içindir. Örnek : ﻥﻳﺭﻓﺎﻜﻠﻟ  ﻰﻟﺎﻌﺗ ﻪﻟﻟﺍ ﺭﻔﻐﻳ ﻥﻠ  ( len yağfira llahu teala lil kafirine ) ( Allah Teala , asla kafirleri bağışlamayacaktır)

3-    ( ﻰﻜ ) “ key “ harfidir. Sebep bildirir. Örnek : ﻡﻠﻌﻠﺍ ﻝﺻﺤﺍ ﻰﻜ ﺭﻤﻌﻠﺍ ﻞﻭﻁ ﺏﺣﺍ ( uhibbu tuulel umri key uhassıle l ilme ) ( ilim tahsil edebilmem için ömrün uzun olmasını severim)

4-    ( ﻥﺫﺇ ) “ izen “ harfidir. Örnek : ( “Allah Teala ya itaat ediyorum” diyen kimseye cevaben söylediğin şu cümle gibi)

    ﺔﻧﺟﻠﺍ ﻞﺧﺪﺘ ﻥﺫﺇ ( izen tedhule l cennete ) ( o halde – öyleyse cennete girersin).

E – ( semai lafzi amillerden beşincisi ) : Fiili muzariyi cezm eden harflerdir ki bunlar  15  tanedir.

1-      ( ﻡﻟ ) “ lem” harfidir.

Örnek : ﺩﻠﻭﻳ ﻢﻟ ﻭ ﺩﻠﻴ ﻡﻟ ( lem yelid ve lem yuled) ( doğurmadı ve doğurulmadı) .

2-      ( ﺎﻣﻟ ) “ lemma” harfidir.

Örnek : ﻯﺭﻤﻋ ﻊﻓﻧﻳ ﺎﻣﻟ ( lemma yenfa’ umri) ( henüz ömrüm fayda vermedi).

3-      ( ﺭﻣﻷﺍﻢﻻ ) “ emir lam ı” dır.

Örnek : ﺎﺣﻠﺎﺼ ﻼﻤﻋ ﻞﻣﻌﻴﻟ ( li ya’mel amelen salihan) ( salih amel yapsın).

4-      ( ﻻ ) “ nehy lam ı “ dır.

Örnek : ﺐﻧﺫﺗ ﻻ ( la tuznib) ( günah işleme).

Bu dört tanesi sadece bir fiili muzariyi cezm ederler.

5-      ( ﻥﺇ ) “ in “ harfidir.

Örnek : ﻚﺒﻭﻧﺫ ﺭﻓﻐﻳ ﺏﺗﺗ ﻥﺇ ( in tetub yuğfer zunuubuke) ( eğer tövbe edersen günahların bağışlanır).

6-      ( ﺎﻣﻬﻣ ) “ mehma “  dır.

Örnek : ﻪﻧﻣ ﻞﺋﺳﺗ ﻞﻌﻓﺘ ﺎﻣﻬﻣ ( mehma tef’al tus’el minhu ) ( her ne yaparsan ondan sorulursun).

7-      ( ﺎﻣ ) “ ma “ dır.

Örnek : ﻰﻟﺎﻌﺗ ﻪﻟﻟﺍ ﺩﻧﻋ ﻩﺩﺠﺗ ﺮﻳﺨ ﻥﻣ ﻞﻌﻓﺘ ﺎﻣ ( ma tef’al min hayrin tecid hu ind allahi teala) ( hayır olarak ne yaparsan , ALLAH teala yanında onu bulursun).

8-      ( ﻥﻣ ) “ men “ dir.

Örnek : ﺎﻴﺠﺎﻧ ﻦﻜﻳ ﺎﺣﻠﺎﺼ ﻼﻤﻋ ﻞﻣﻌﻴ ﻥﻣ ( men ya’mel amelen salihan yekun naciyen) ( kim salih amel yaparsa o kurtulan olur).

9-      ( ﻥﻴﺃ ) “ eyne “ dir.

Örnek : ﺖﻮﻣﻠﺍ ﻚﻜﺭﺩﻳ ﻥﻛﺘ ﻥﻴﺃ ( eyne tekun yudrikkel mevtu) ( nerede olursan ol ölüm sana yetişir).

10-  ( ﻰﺗﻣ ) “ meta “ dır.

Örnek : ﻚﻟﻬﺗ ﺩﺴﺤﺘ ﻰﺗﻣ ( meta tahsud tuhlik) ( ne zaman hased edersen helak olursun ) .

11-  ( ﻰﻧﺃ ) “ enna “ dır.

Örnek : ﻰﻟﺎﻌﺗ ﻪﻟﻟﺍ ﻚﻣﻠﻌﻳ ﺏﻧﺫﺗ ﻰﻧﺃ ( enna tuznib ya’lemkallahu teala) ( nerede günah işlersen işle Allah Teala seni bilir).

12-  ( ﻯﺃ ) “ eyyu” dur.

Örnek : ﻰﻟﺎﻌﺗ ﻪﻟﻟﺍ ﻪﺿﻐﺒﻴ ﺭﺒﻛﺗﻳ ﻢﻟﺎﻋﻯﺃ ( eyyu alimin yetekbber yubğizhullahu teala) ( hangi alim kibirlenirse Allah Teala o alime gazaplanır).

13-  ( ﺎﻣﺛﻳﺣ ) “ haysuma “ dır.

Örnek : ﻙﻟﻌﻓ ﺏﺗﻜﻴ ﻝﻌﻓﻳ ﺎﻣﺛﻳﺣ ( haysuma yef’al yukteb fi’luke) ( her nerede yaparsan , amelin (fiilin) yazılır).

14-  ( ﺎﻣﺫﺇ ) “ iz ma “ dır.

Örnek : ﻚﺗﺒﻭﺘ ﻝﺒﻗﺗ ﺏﺗﺗ ﺎﻣﺫﺇ ( izma tetub tugbel tevbetuke) ( ne zaman tövbe edersen tövben kabul olur).

15-  (ﺎﻣﺍﺫﺇ ) “ iza ma “ dır.

Örnek : ﺲﺎﻧﻠﺍﺭﻳﺧ ﻥﻜﺗ ﻚﻣﻟﻌﺒ ﻝﻣﻌﺗﺎﻣﺍﺫﺇ  ( izama ta’mel tekun hayrennasi) ( ilminle amel ettiğin zaman – ne zaman ilminle amel edersen , insanların en hayırlısı olursun).

Bu son 11 tanesi  2 fiili  muzariyi  cezm ederler. Birincisine şart, ikincisine  ceza  denir.

LAFZİ AMİLLERDEN İKİNCİSİ KIYASİ AMİLLERDİR .

Kıyasi Lafzi Amiller  9  tanedir.

1-    KIYASİ LAFZİ AMİLLERDEN BİRİNCİSİ : Genel anlamda Fiil dir. Her fiil ref’ eder, nasb  eder. ( failini veya naibi failine ref’ eder  , mefulünü nasb eder.) . örnek : ﺊﺸ ﻝﻛ ﻰﻟﺎﻌﺗ ﻪﻟﻟﺍ ﻕﻟﺧ  ( hakagallahu teala kulle şeyin) ( Allah Teala her şeyi yarattı).

Halaka : müteaddi fiildir. Müteaddi fiil hem fail hem de meful alır.

Allah : faildir. Son harekesi bundan dolayı ÖTRE dir. Çünkü fiil ,bunu ref’ etmiştir.

Kulle şeyin : izafet terkibi olarak mefuldür. Muzaf olan kulle nin son harekesini ÜSTÜN yapmıştır.

Örnek : ﻻﻭﺯﻧ ﻥﺁﺭﻗﻟﺍ ﻞﺯﻧ ( nezelel kuranu nuzuulen) ( kuran inmekle indi.)

Nezele :  lazım fiil.

Kuran : faildir , bundan dolayı son harekesi ÖTRE dir.

Nuzulen : mefulu mutlaktır , bundan dolayı son harekesi ÜSTÜN dür.

Her fiil için ÖTRELİ (fail , naibi fail , isim ) bir kelime lazımdır. Eğer bu ötreli kelimeyle kelam tamamlanıyorsa böyle fiile TAM FİİL denir.

Örnek : ﻰﻟﺎﻌﺗ ﻪﻟﻟﺍ ﻡﻟﻋ ( alime llahu teala) ( Allah Teala bildi , bilir).

Ötreli kelimeyle kelam tamamlanmıyorsa bilakis mansub (harekesi üstün) bir habere ihtiyaç duyuyorsa böyle fiillere NAKIS FİİL denir.

Örnek : ﺎﻣﻳﻜﺣ ﺎﻣﻴﻠﻋ ﻰﻟﺎﻌﺗ ﻪﻟﻟﺍ ﻥﺎﻜ ( kane llahu teala alimen hakimen) (Allah Teala , alim ve hakim dir.) -

ﺏﺍﺫﻌﻟﻟ ﺎﻗﺣﺘﺴﻣ ﻰﺻﺎﻌﻠﺍ ﺭﺎﺻ  ( sare l aasıı mustehıggen lil azabi ) (asi azabı hakeden oldu)

ﻰﻟﺎﻌﺗ ﻪﻟﻟﺍﻥﻣ ﺍﺪﻴﻌﺒ ﺏﻧﺫﻣﻠﺍ ﻞﺍﺯﺎﻣ ( ma zale l muznibu beiiden minallahi teala) ( günah işleyen Allah Teala dan uzak olmaya devam etti)

ﻥﺪﺒﻟﺍﻲﻓ ﻼﺧﺍﺩ ﺡﻮﺭﻠﺍ ﻢﺍﺩﺎﻣ ﺔﺑﻭﺗﻟﺍ ﻝﺑﻗﺘ ( tugbelu t tevbetu ma dame r ruhu dahilen fi l bedeni) ( ruh bedenin içinde olduğu sürece tövbe kabul edilir)

ﺎﻣﺴﺠ ﻰﻟﺎﻌﺗ ﻪﻟﻟﺍ ﺲﻴﻟ ( leyse llahu teala cismen) ( Allah Teala cisim değildir – olmadı )

(ﻥﺎﻜ - ﺭﺎﺻ - ﻞﺍﺯﺎﻣ - ﻢﺍﺩﺎﻣ - ﺲﻴﻟ  -  Bunlar nakıs fiillerdir , nakıs  fiiller ismini ref’ , haberini nasb ederler. Tam fiiller ; fail meful alırlar.)

2-    KIYASİ LAFZİ AMİLLERDEN İKİNCİSİ : İsmi Fail  dir. Malum fiilinin ameli gibi amel yapar.

Örnek : ﻪﻟﻣﻋ ﻩﺩﺴﺣ ﻕﺭﺣﻤ ﺪﻮﺴﺣ ﻝﻜ  ( kullu hasudin muhrigun haseduhu amelehu ) ( her hasetçinin hasedi amelini yakar)

3-    KIYASİ LAFZİ AMİLLERDEN ÜÇÜNCÜSÜ : İsmi Meful dür. Meçhul fiili gibi amel eder. Örnek : ﻪﺗﺒﻮﺗ ﻞﻭﺑﻗﻣ ﺐﺋﺎﺘ ﻝﻛ ( kullu taibin magbulun tevbetuhu) ( her tövbe eden ki tövbesi kabul edilmiştir) 

4-    KIYASİ LAFZİ AMİLLERDEN DÖRDÜNCÜSÜ : Sıfat – ı Müşebbehe dir. Kendi fiili gibi amel eder. ( kendi malum fiili gibi amel eder demedi çünkü sıfatı müşebbehe  lazım fiillerden gelir, lazım fiillerden ise meçhul gelmez)

Örnek : ﺎﻬﺑﺍﻭﺛ ﻥﺴﺣ ﺓﺩﺎﺑﻌﻟﺍ ( el ibadetu hasenun sevabuha) ( ibadet , sevabı gözel olandır) ﺎﻬﺒﺍﺫﻋ ﺢﻳﺑﻗ ﺔﻳﺻﻌﻣﻠﺍ ( el ma’sıyetu gabihun azabuha) ( günah , azabı çirkin olandır)

5-    KIYASİ LAFZİ AMİLLERDEN BEŞİNCİSİ : İsmi Tafdil dir. Kendi fiilinin ameli gibi amel yapar.

Örnek : ﻡﻟﺎﻌﻠﺍﻰﻓ ﻪﻧﻣ ﻡﻟﺣﻟﺍ ﻪﻴﻓ ﻥﺴﺣﺃ ﻞﺠﺮ ﻥﻣ ﺎﻣ ( ma min reculin ahsene fiihil hilmu minhu fil aalimi) ( alimde olan hilm- yumuşaklıktan daha güzel bir yumuşaklık hiçbir kimsede olmamıştır.)

6-    KIYASİ LAFZİ AMİLLERDEN ALTINCISI : Mastar dır. Kendi fiilinin ameli gibi amel yapar.

Örnek : ﺎﻣﻫﺭﺩ ﺍﺭﻳﻗﻓ ﻩﺩﺒﻋ ﻪﻟ ﺀﺎﻁﻋﺇ ﻰﻟﺎﻌﺗ ﻪﻟﻟﺍ ﺏﺣﻳ ( yuhibbu llahu teala i’taaen lehu abduhu fagiren dirhemen) ( Allah Teala , kulunun kendisi için fakire para vermesini sever)

7-    KIYASİ LAFZİ AMİLLERDEN YEDİNCİSİ : Muzaf isim dir. Cerr , ameli yapar : muzafu ileyhin son harekesini ESRE yapar.

Örnek : ﺭﻴﺧ ﻰﻟﺎﻌﺗ ﻪﻟﻟﺍ ﺓﺪﺎﺑﻋ ( ibadetullahi teala hayrun) ( Allah Teala ya ibadet etmek hayırdır.-hayırlı bir iştir)

8-    KIYASİ LAFZİ AMİLLERDEN SEKİZİNCİSİ : Tam Mübhem İsim dir. Nasb , ameli yapar. Kelimenin sonunu ÜSTÜN yapar.

Örnek : ﺔﻌﻜﺭ ﻥﻭﺭﺷﻋ ﺢﻴﻭﺍﺭﺗﻠﺍ ( etteraviihu işrune rek aten) ( teravih rekat olarak  20 dir – teravih 20 rekattır)

9-    KIYASİ LAFZİ AMİLLERDEN DOKUZUNCUSU : Ma’na Fiili dir. Kendisinden fiil manası anlaşılan her kelime manayı fiildir.

Örnekler : ﻰﻟﺎﻌﺗ ﻪﻟﻟﺍ ﻥﻤ ﺏﻧﺫﻣﻠﺍ ﺖﺎﻬﻴﻫ ( heyhate l muznibu minallahi teala) ( günah işleyen Allah Tela dan uzak oldu) ﺖﺎﻬﻴﻫ = ﺩﻌﺒ (beude – uzak oldu) (fiili mazi manasında)

ﺎﺒﻧﺫ ﻚﺍﺭﺗ ( teraki zenben) ( günahı terket) ﻚﺍﺭﺗ = ﻚﺭﺗﺃ ( utruk – terket manasındadır) ( emri hazır manasındadır)

ﺔﺣﺍﺭ ﺎﻴﻧﺩﻠﺍﻰﻓ ﺎﻣ ( ma fiddunya rahatun) (dünyada rahat – hasıl olmamıştır- lık yoktur) zarfı mustakarr dır. ﺎﻴﻧﺩﻠﺍﻰﻓ ﺎﻣ =  ﺎﻴﻧﺩﻠﺍﻰﻓ ﻞﺻﺤ ﺎﻣ

ﻪﻗﻟﺧ ﺎﻴﺪﻣﺣﻣ ﻥﻭﻜﻴ ﻥﺃ ﻢﻟﺎﻌﻠﻠ ﻰﻐﺑﻧﻳ ( yenbaği lilalimi en yekune muhammediyyen huluguhu) ( alimin ahlakının Muhammedi olması gerekir) ( ismi mensub da manayı fiildendir)

Lafzi amiller bu kadardır.

MANEVİ AMİLLER :  Dille  söylenmeyip amel edenler  2  tanedir.

1-      MÜBTEDA – HABER  i ref’ edendir. Örnek : ﻪﻠﻠﺍﻞﻭﺴﺭ ﺩﻣﺣﻣ  ( muhammedun resulullahi) ( Muhammed s.a.v.s. Allah ın elçisidir.)

2-      FİİLİ MUZARİ yi ref’ edendir. Örnek : ﺏﺋﺎﺘﻟﺍ ﻰﻟﺎﻌﺗ ﻪﻟﻟﺍ ﻢﺣﺭﻳ ( yerhamullahi teala ttaaibe) ( Allah Teala tövbe edene merhamet eder).

MA’MUL

     Kitabın birinci kısmı AMİLLER hakkındaydı ,yukarıda bahsedildi. Kitabın ikinci kısmı isme MA’MULLER hakkındadır. Amillerin , amel ettikleri kelimelere MA’MUL denilir. İki kısımdır. 

A ) asli mamuller 

B ) tabi mamuller : irabı tabi olduğu kelimenin irabı gibi olanlar.

ASLİ MAMULLER de  4  çeşittir.

a) merfu’  olanlar

b) mansub  olanlar

c) mecrur  olanlar

d)    meczum  olanlar ki bu sadece fiillerde olur.

a)    MERFU OLANLAR :  9 tanedir.

1-    FAİL dir. Örnek : ﺏﺋﺎﺘﻟﺍ ﻰﻟﺎﻌﺗ ﻪﻟﻟﺍ ﻢﺣﺭ ( rahime llahu teala ettaibe) ( Allah Teala tövbe edene merhamet etti).

2-    NAİBİ FAİL dir. Örnek : ﺏﺋﺎﺘﻟﺍﻢﺣﺭ ( ruhime ttaibu) ( tövbe edene merhamet edildi)

3-    4- MÜBTEDA HABER dir. Örnek : ﺀﺎﻴﺒﻧﻷﺍﻢﺘﺎﺧ ﺩﻣﺣﻣ ( muhammedun hatemul enbiyaai) ( Muhammed s.a.v.s. peygamberlerin sonuncusudur.)

5-    ﻥﺎﻜ  ve kardeşlerinin – benzerlerinin ismi dir.

Örnek : ﺎﻣﻳﻜﺣ ﺎﻣﻴﻠﻋ ﻰﻟﺎﻌﺗ ﻪﻟﻟﺍ ﻥﺎﻜ ( kane llahu teala alimen hakimen) (Allah Teala , alim ve hakim dir.)

6-    ﻥﺇ “ inne” babının  haberi  dir.

Örnek : ﻖﺤ ﺙﻌﺑﻠﺍ ﻥﺇ ( inne l ba’se haggun ) ( muhakkak ki ölümden sonra diriliş gerçektir ).

7-    Nefyul cins için olan ( ﻻ )  “ la “ nın haberi dir.

 Örnek : ﻞﻭﺑﻗﻣ ﺀﺍﺭﻣ ﻞﻣﻋ ﻻ ( la amele murain magbulun) ( hiçbir riyakarın ameli makbul değildir - kabul edilmez)

8-    Leyse ye benzeyen ﺎﻣ  ve  ﻻ  nın  ismi dir.

Örnek : ﻡﻟﺎﻌﻠﻠ ﺎﻗﺋﻻ ﺭﺑﻛﺘﻠﺍ ﺎﻣ ( ma ttekebburu laigen lil alimi) ( kibirlenmek alime yakışmaz)

ﻻﻼﺣ ﺩﺴﺤ ﻻ ( la hasedun halalen) ( hased helal değildir)

9- başında CEZMEDENLER ve NASBEDENLER bulunmayan fiili muzari  dir. Örnek : ﻊﺿﺍﻭﺗﻠﺍﻰﻟﺎﻌﺗ ﻪﻟﻟﺍ ﺏﺣﻳ (yuhibbu llahu teala ettevazua) ( Allah Teala tevazuyu sever)

b ) MANSUB  OLANLAR  : 13 tanedirler.

1-    mef’ul u mutlak tır.

Örnek : ﺎﺣﻭﺻﻧ ﺔﺒﻭﺗ ﺖﺑﺗ ( tubtu tevbeten nasuhen ) ( bir daha yapmamacasına kesin tövbeyle tövbe ettim)

2-    mef’ul u bih  tir.

Örnek : ﻰﻟﺎﻌﺗ ﻪﻟﻟﺍﺩﺑﻋﺃ ( a’budullahe teala ) ( Allah Teala ya kulluk ederim)

3-    mef’ul u fih  tir.

Örnek : ﻥﺎﺿﻣﺭ ﺭﻬﺸ ﻢﺻ ( sum şehre ramadane) ( ramazan ayında oruç tut)

              

                

4-    mef’ul u leh  tir.

Örnek : ﻰﻟﺎﻌﺗ ﻪﻟﻟﺍﺓﺎﺿﺭﻤﻠ ﺎﺑﻠﻂ ﻝﻣﻋﺇ ( i’mel taleben li merzatillahi teala ) ( Allah Teala nın hoşnutluğu için isteyerek amel et.)

5-    mef’ul-u meah  tır.

Örnek : ﻚﻟﻣﻋﻭ ﻰﻗﺒﺗﻭ ﻞﺎﻣﻠﺍﻰﻧﻓﻴ ( yefna l malu ve tebga ve ameleke) ( mal yok olur amelinle beraber sen kalırsın)

6-    hal  dir.

Örnek : ﺎﻴﺠﺍﺭ ﺎﻓﺋﺎﺧﻰﻟﺎﻌﺗ ﻪﻟﻟﺍﺩﺑﻋﺃ ( a’budullahe teala haifen raciyen) ( ümit ederek , korkarak Allah Teala ya ibadet ederim)

7-    temyiz  dir.

Örnek : ﺓﺩﺎﺑﻋ ﻢﻟﺎﻌﻟﺍﺐﺎﻂ ( tabel alimu ibadeten) ( ibadet etme cihetinden alim hoş , güzel oldu).

8-    müstesna  dır.

Örnek : ﺭﻓﺎﻛﻠﺍﻻﺍﺲﺎﻧﻠﺍﺔﻧﺟﻠﺍﻞﺧﺩﻳ ( yedhulu l cennete nnasu illa l kafire) ( kafir olanlar hariç insanlar cennete girerler)

9-    ﻥﺎﻜ  ve kardeşlerinin – benzerlerinin haberi dir.

Örnek : ﻰﻟﺎﻌﺗ ﻪﻟﻟﺍﺩﺎﺑﻋ ﺔﻛﺋﻼﻣﻠﺍﻥﺎﻜ ( kane l melaiketu ibada llahi teala) ( melekler Allah Teala nın kullarıdır)

10-                      ﻥﺇ “ inne” babının  ismi  dir.

Örnek : ﻖﺤ ﻞﺍﺆﺴﻟﺍ ﻥﺇ ( inne ssuaale haggun ) ( muhakkak sual haktır)

11-                      Nefyul cins için olan ( ﻻ )  “ la “ nın ismi dir.

Örnek : ﺔﻟﻮﺑﻗﻣ ﺐﺎﺗﻐﻣ ﺔﻋﺎﻃﻻ ( la taate muğtabin magbuletun) ( gıybet edenin hiçbir ibadeti makbul değildir)

12-                      Leyse ye benzeyen ﺎﻣ  ve  ﻻ  nın  haberi dir.

Örnek : ﻻﻼﺤ ﺔﺑﻳﻐﻠﺍﺎﻣ ( ma l ğaybetu halalen) ( gıybet helal değildir)

    ﺓﺯﺌﺎﺟ ﺔﻣﻴﻣﻧ ﻻ ( la nemimetun caizeten) ( koğuculuk caiz değildir)

   

13-başında nasb eden edatlardan biri bulunan fiili muzari dir.

Örnek : ﻰﺑﻭﻧﺫ ﺭﻓﻐﻳ ﻥﺃ ﺐﺣﺍ ( uhibbu en yuğfere zunuubi) ( günahımın bağışlanmasını severim)

c )   MECRUR OLANLAR :  2 tanedirler.

1-    harf- i cerr ile  mecrur olanlar .

örnek : ﺺﻼﺧﺈﺑ ﻝﻣﻋﺇ ( i’mel bi ihlasin) ( ihlasla amel et)

2-    izafetle mecrur.

Örnek : ﻪﺑﻟﻗ ﺪﻮﺴﻴ ﺪﺑﻌﻟﺍ ﺏﻧﺫ ( zenbul abdi yusevvidu galbehu) ( kulun günahı kalbini karartır)

d) MECZUM OLANLAR  1 TANEDİR.

     Başında cezm edatlarından biri bulunan fiili muzari  dir.

        Örnek : ﻚﻟﻣﻋ ﻝﺑﻗﻴ ﺺﻟﺧﺗ ﻥﺇ ( in tuhlis yugbel ameluke) ( eğer samimi olursan amelin kabul edilir)

(Asli mamuller bitmiş oldu)

Taabi mamuller  5  kısımdır.

A - tabi mamullerden birincisi : SIFAT  tır.

Örnek : ﻢﻳﻅﻌﻠﺍﻪﻟﻟﺍ ﺩﺑﻋﺃ ( a’budu llahe l aziime) ( büyük olan Allah a ibadet ederim)

B - tabi mamullerden ikincisi : ATIF tır. Atıf harfleri 10 tanedir.

1-    (ﻭ ) “ vav” harfidir. Örnek : ﻝﻭﺴﺭﻠﺍﻭ ﻪﻟﻟﺍ ﻊﻳﻃﺍ ( utiiu llahe ve rresule) ( Allah a ve resule itaat ederim)

2-    (ﻒ) “ Fa“  dır.

Örnek : ﻡﺎﻴﻗﻠﺎﻓ ﺡﺎﺗﺗﻓﻻﺍ ﺓﺭﻴﺑﻛﺘ ﺐﺠﺗ ( tecibu tekbiretul iftitahi fe l gıyamu) ( iftitah tekbiri vaciptir- farzdır- hemen peşinden kıyam da.)

3-    ( ﻢﺛ ) “sümme” dir.

Örnek : ﻝﻣﻌﻠﺍﻢﺛ ﻢﻠﻌﻠﺍﺏﺠﻳ ( yecibu l ilmu sümme l amelu ) ( -önce- ilim gerekir sonra amel gerekir)

4-    ( ﻰﺘﺣ ) “ hatta “ dır.

Örnek : ﺀﺎﺑﻧﻻﺍﻰﺘﺣ ﺲﺎﻧﻠﺍﺖﺎﻣ ( mate nnasu hatta l enbiyau) ( insanlar öldü hatta peygamberler de.)

5-    ( ﻭﺍ ) “ ev “ dir.

Örnek : ﺎﻳﻧﺎﻣﺜ ﻭﺍ ﺎﻌﺒﺭﺍ ﻰﺣﺿﻠﺍ ﻞﺻ ( salli dduha erbaan ev semaniyen ) ( kuşluk namazını dört rekat ya da sekiz rekat kıl)

6-    ( ﺎﻣﺇ ) “ imma “ dır.

Örnek : ﺎﺒﺣﺘﺳﻣ ﺎﻣﺇﻭ ﺎﺑﺠﺍﻮ ﺎﻣﺇ ﻞﻣﻋﺍ (i’mel imma vaciben ve imma müstahibben) ( amel yap ister vacip isterse müstahab olsun)

7-    ( ﻡﺃ ) “ em “ dir.

     Örnek : ﻪﻂﺧﺳ ﻢﺃ ﺏﻠﻃﺗ ﻰﻟﺎﻌﺗ ﻪﻟﻟﺍﺀﺎﺿﺭ ﺃ ( e rıdaellahi tatlubu em sehatahu) ( Allah Teala nın rızasını mı istersin yoksa kızgınlığını mı)

8-    ( ﻻ ) “ la “ dır.

Örnek : ﺎﺋﻳﺴﻻ ﺎﺣﻠﺎﺻ ﻝﻣﻋﺇ (i’mel salihan la seyyien) ( salih – iyi doğru faydalı – amel yap kötü amel - yapma - değil)

9-    ( ﻞﺑ ) “ bel “ dir.

Örnek : ﺎﺒﻴﻁ ﻞﺑ ﻻﻼﺤ ﺏﻠﻂﺃ ( utlup halalen bel tayyiben ) ( helali bilakis temiz olanı iste)

10-                      ( ﻥﻜﻟ ) “ lakin “ dir.

Örnek : ﺹﻼﺧﺇ ﻥﻜﻟ ﺀﺎﻳﺭ ﻝﺣﻴ ﻻ ( la yehillu riyaun lakin ihlasun) ( riya helal değildir lakin ihlas helaldir.)

C - tabi mamullerden üçüncüsü : TE’KİT tir.

    Örnek : ﺺﻼﺧﻻﺍ ﺺﻼﺧﻻﺍ ﺏﻠﻂﺃ ( utlub il ihlase l ihlase) ( ihlası, ihlası iste) ( lafzi tekidin örneğidir)

     Örnek : ﺎﻬﻟﻛ ﺏﻮﻧﺫﻠﺍ ﻚﺭﺘﺃ ( utruk iz zunube kulleha) ( günahları, hepsini terket) ( manevi tekidin örneğidir)

    D - tabi mamullerden dördüncüsü :  BEDEL dir.

      Örnek : ﻥﻳﻣﻟﺎﻌﻠﺍﻪﻠﺍ ﻙﺑﺮ ﺩﺑﻋﺍ ( u’bud rabbeke ilahel alemine) ( alemlerin ilahına, rabbine ibadet et) ( bedeli kull minel kull )

      Örnek : ﻡﻬﻧﻣﻰﻟﺎﻌﺗ ﻪﻟﻟﺍﻰﺻﻋﻥﻣﺲﺎﻧﻠﺍﺽﻐﺑﺍ ( enğudunnase men asa lllahe teala minhum) ( insanlara , insanlardan Allah Teala ya asi olanlara kızarım) ( bedeli ba’z minel kull)

      Örnek : ﻪﻗﺣ ﻰﻟﺎﻌﺗ ﻪﻟﻟﺍ ﻅﻓﺣﺇ ( ihfaz illahe teala haggahu) ( Allah Teala yı , hakkını koru) ( bedel-i iştimal )

    E - tabi mamullerden beşincisi : ATFI BEYAN  dır.

      Örnek : ﺩﻣﺣﻣ ﺎﻧﻴﺒﻧﺑ ﺎﻧﻣﺁ ( amenna bi nebiyyina muhammedin) ( peygamberimize yani muhammed s.a.v.s. e iman ettik)

       İRAB

   Kitabın üçüncü kısmı İRAB hakkındadır. İRAB , yani kelimenin sonunun değişmesi ;

1-    ya harekelerle olur

2-    ya harflerle olur

3-    ya da hazif  ile olur.( hazif atmak yok etmektir.)

Hareke 3 tanedir . a) zamme ( ötre )    b) fetha ( üstün)    c) kesre (esre)     dir.

Harf  4  tanedir. a) vav   b) ya  c) elif  d) nun .

Hazif ise sadece fiillerde olur bu da 3 tanedir.  a) harekenin hazfi   b) kelimenin son harfinin hazfi ( ahirin hazfi)   c) nun un hazfi.

Bunların hepsi  10 eder. ( 3 hareke, 4  harf , 3  hazif  = 10 )

İrab alametleri yukarıda sayıldığı gibi  10  tane olsa da bu alametleri taşıyan kelimeler  yani  murebler  9  kısımdır. Çünkü İRAB ;

1-    ya  hazifsiz harekelerle olur

2-    ya hazifsiz harflerle olur

bu ikisi sadece isimlerde olur.

3-    ya hazifle beraber harekelerle olur

4-    ya hazifle beraber harflerle olur

bu ikisi de  fiile  ( fiili muzariye ) mahsustur.

Birincisi yani  hazifsiz harekelerle olan ;

A)   irabı tam olur. Ref’ası zamme ile, nasbesi fetha ile , cerresi de kesre iledir. Bu şekilde olan irab

i ) müfret munsarifte bulunur .

     örnek : ﻝﻭﺳﺭﻠﺍ ﺎﻧﺀﺎﺟ ( caae na rresuulu ) ( bize peygamber geldi) ( resul kelimesi fail durumundadır , merfu olması lazım , kelime müfret munsarif olduğu için ref’a  durumda  ötre almıştır)

                ﻝﻭﺳﺭﻠﺍ  ﺎﻧﻗﺩﺼ ( saddagna rresuule ) ( peygamberi doğruladık ) ( burada resul kelimesi meful durumundadır , mansub olması lazım , kelime yani resul kelimesi müfret munsarif olduğu için nasbe durumda fetha – üstün – almıştır)

               ﻝﻭﺳﺭﻠﺎﺒ ﺎﻧﻣﺁ ( amenna bi rresuuli) ( peygambere iman ettik)  ( burada resul kelimesinin başında  “ ba “ harfi cerri olduğundan dolayı  mecrur  durumundadır , müfret munsarif olduğu için cerr hali kesre yani esre ile gelmiştir)

ii) cemi mükesser munsarifte bulunur.

    Örnek : ﺏﺗﻜ ﺀﺎﻣﺳﻠﺍﻥﻣ ﻝﺯﻧ ( nezele min essemaai kutubun ) ( semadan kitaplar indi)

                 ﺏﺗﻜﻟﺍ ﺎﻧﻗﺩﺼ ( saddagna l kutube )

             ﺏﺗﻜﻟﺎﺒ ﺎﻧﻣﺁ ( amenna bi l kutubi )

B)   İrabı nakıs olur. Bu da  2  kısımdır.

1-    ref’a sı  zamme ile , nasbesi ve cerresi  fetha ile olan: bu irab şekli ğayri munsarif  kelimelerde bulunur.

Örnek : ﺩﻣﺣﺍ ﺎﻧﺀﺎﺟ ( caae na ahmedu )

         

          ﺩﻣﺣﺍ ﺎﻧﻗﺩﺼ ( saddagna ahmede )

          ﺩﻣﺣﺎﺒ ﺎﻧﻣﺁ  ( amenna bi ahmede )

2-    ref’a sı  zamme ile , nasbesi ve cerresi  kesre ile olan: bu irab cemi müennes salim olan kelimelerde olur.

Örnek : ﺖﺍﺯﺟﻌﻣ ﺎﻧﺀﺎﺟ ( caae na mu’cizatun )

          ﺖﺍﺯﺟﻌﻣ ﺎﻧﻗﺩﺼ ( saddagna mu’cizatin )

          ﺖﺍﺯﺟﻌﻣﺒ ﺎﻧﻣﺁ ( amenna bi mu’cizatin )

  İkincisi yani hazifsiz harflerle olan irab ;

a)     irabı tam olur. Ref’ası  “vav”  ile , nasbesi  “elif” ile , cerresi ise “ya”  iledir. Bu irab ; müfret olan mükebber olan ve nefsi mütekellim ya  sından başka  bir şeye izafe edilen  şu  6  isimde  olur :  ﻩﻭﺒﺍ - ﻩﻭﺧﺍ - ﺎﻫﻭﻣﺤ - ﻩﻭﻧﻫ - ﻩﻭﻓ - ﻞﺎﻣ ﻭﺫ  .

örnek : ﻡﺴﺎﻗﻟﺍﻭﺑﺍ ﺎﻧﺀﺎﺟ ( caae na ebuu l kasımı ) ( uu = ﻭ )

                 ﻡﺴﺎﻗﻟﺎﺑﺍ ﺎﻧﻗﺩﺼ ( saddagna ebaa l kasımı ) ( aa = ﺍ )

                 ﻡﺴﺎﻗﻟﺍﻰﺑﺎﺑ ﺎﻧﻣﺁ ( amenna bi ebii l kasımı )( ii = ﻯ )

b)    irabı nakıs olur. Bu da iki kısımdır.

1-    Ref’ası  “vav”  ile , nasbesi  ve cerresi ise “ya”  iledir. Bu irab; cemi müzekker salim , ﻭﻟﻮﺍ ( uluu ) , ﻥﻭﺭﺷﻋ ( işruune = 20 ) ve kardeşlerinde ( 20 – 30 – 40 ...... 90  ) de bulunur.

Örnek : ﻥﻭﻟﺴﺭﻣﻟﺍ ﺎﻧﺀﺎﺟ ( caae na murseluune )

                                          ﻥﻴﻟﺴﺭﻣﻟﺍ ﺎﻧﻗﺩﺼ ( saddagna l murseliine )

                                           ﻥﻭﻟﺴﺭﻣﻟﺎﺑ ﺎﻧﻣﺁ ( amenna bi l murseliine )

2-    Ref’ası  “elif”  ile , nasbesi  ve cerresi ise “ya”  iledir. Bu irab; tesniye kelimelerde , ﻥﺎﻧﺛﺇ ( isnaani )  , ve zamire izafe edilmiş ﻼﻛ kelimesinde bulunur.

Örnek : ﺎﻤﻫﻼﻛﻥﺎﻧﺛﻻﺍﺎﻧﺀﺎﺟ ( caaena l isnaani kilaahuma )

 ﺎﻤﻬﻳﻠﻛﻥﻳﻧﺛﻻﺍ ﺎﻧﻌﺑﺘﺍ ( itteba’na l isneyni kileyhima )

ﺎﻤﻬﻳﻠﻛﻥﻳﻧﺛﻻﺎﺑ ﺎﻧﻠﻣﻋ ( amilna bi l isneyni kileyhima )

  Üçüncüsü , yani hazifle  beraber  harekelerle olan irab TAM  dır. 2 kısımdır.

         1-  ref’ası  zamme ile , nasbesi fetha ile , cezmi ise harekenin hazfiyledir. Bu irab, son harfi illetli olmayan yani sahih olan ve sonuna  zamir  bitişmeyen  FİİLİ MUZARİ de olur.

 

           Örnek : ﻡﺮﺣﻧ ﻡﻠﻮ ﻊﻓﺷﻧ ﻥﺃ ﺐﺣﻧ ( nuhibbu en nuşfea ve lem nuhram ) ( şefaat edilmemizi ve mahrum bırakılmamamızı severiz ) . burada  -nuhibbu -  kelimesi fiili muzaridir son harfi sahih dir illetli değildir aynı şekilde sonuna zamie de bitişmemiştir ve  başında nasbedeb edatlardan ve  cezm eden edatlardan herhangi biri olmadığından manevi amille ref’a  durumundadır .ref’ası  zamme  ile  olduğundan  son  harekesi  ötre  olmuştur.

Nuşfea – kelimesi ise yukarıdaki özellikleri taşımakla beraber başına nasbeden harflerden ( en ) geldiği için son harekesi fetha yani üstün olmuştur.

Nuhram - kelimesi ise yukarıdaki özellikleri taşımakla beraber başına cezm eden harflerden ( lem ) geldiğinden dolayı son harfin  harekesi hazfedilmiş  yani atılmış ve  harf sakin olarak okunmuştur.

2-ref’ası  zamme ile , nasbesi fetha ile , cezmi ise son harfin hazfiyledir. Bu irab, son harfi illetli olan yani sahih olmayan ve sonuna  zamir  bitişmeyen  FİİLİ MUZARİ de olur.

Örnek : ﺭﺎﻧﻠﺍﻰﻓ ﺎﻧﻣﺭﻳﻢﻟﻮ ﺎﻧﻭﻓﻌﻴﻥﺃ ﻰﻟﺎﻌﺗ ﻪﻟﻟﺍ ﻭﻋﺪﻧ ( ned’uu llahe teala en ya’fuvena ve lem yermi na fi nnari ) ( Allah Teala ya bizi cehenneme atmasın ve bizi affetsin diye dua ederiz )

Yermi – kelimesi , yermii idi . yani sonunda “ya” harfi vardı ki bu illet harflerindendir. Başına cezmedenlerden “lem” geldi ve “ya” hazfedildi yani atıldı.

Dördüncüsü , yani hazifle  beraber  harflerle  olan irab NAKIS olur.

Bu irab; sonuna cemi müennes nunundan başka zamir bitişen FİİLİ MUZARİ de olur.

Ref’ası  “nun” iledir yani “nun” düşürülmez , nasbesi ve cezm hali ise “nun” un hazfiyle yani düşürülmesiyledir.

   Örnek : ﺎﻧﻋﺎﺿﺭﻌﻴﻡﻟﻮ ﺎﻧﻠﺎﻌﻓﺷﻳﻥﺃ ﻮﺠﺭﻧﻓ ﺔﻣﻳﻗﻟﺍﻢﻮﻴ ﻥﺎﻌﻓﺷﻳ ﺀﺎﻣﻟﻌﻟﺍ ﺀﺎﻴﻟﻭﻻﺍ ( el evliyaau ve l ulemaau yeşfa’aani yevme l gıyameti fe nercuu en yeşfe’aa lenaa ve lem yu’rıdaa an naa ) ( veliler ve alimler kıyamet gününde şefaat ederler , biz de , bizim için şefaat etmelerini ve  bizden yüz çevirmemelerini ümit ederiz )

    Eğer irab yani kelimenin sonharfindeki değişiklik dille söylenirse böyle iraba “ LAFZİ İRAB” denilir. Yukarıda geçen örnekler de olduğu gibi.

    Eğer lafızda söylenmeyip murebin sonunda takdir ediliyorsa “ TAKDİRİ İRAB” denilir. Örnek : ﻰﺼﺎﻌﻠﺍ ﺎﻧﺍ ( ene l aasii ) burada ﻰﺼﺎﻌﻠﺍ kelimesinin son harfi “ya” nın ötre olduğu  takdir edilir dille söylenmez. Çünkü esre den sonra ötreyi okumak dile ağır gelir.

 Eğer diile söylenmez ve sonunda da takdir edilmezse o zaman “MAHALLİ İRAB” denilir.

 Örnek : ﻪﺘﻬﺠﻥﻣ ﻻﺍﺭﻳﺨﻠﺍ ﻰﺘﺄﻴﻻﻥﻣ ﻰﻟﻋ ﺎﻧﻟﻜﻮﺘ ( tevekkelna ala men la ye’ti l hayru illa min cihetihi ) ( hayırın ancak  O nun  tarafından gelen zata tevekkül ettik – güvendik) . burada  ﻥﻣ ( men ) kelimesinin önünde ﻰﻟﻋ (ala ) harfi cerri vardır. “men” kelimesi mebni yani irabı kabul etmeyen kelimelerden olduğundan dolayı “mahallen mecrur”  denilir.

Avamil kitabı bitti. Vel hamdu lillahi rabbi l alemin.

الحمد لله رب العالمين 

İmam birgivi nin ve bu ilmi bize aktaran ve aktarılmasına vesile olanların hem kendilerinin hem de geçmişlerinin ruhları için  EL FATİHA...